Farabi’nin Felsefi Evreni _{Hakk’ın Onto-Aksiyolojik Tezahürü Olarak Adalet Geleneğinde Kur’an İlimleri}

Bu çalışma, Fârâbî’nin felsefi evreninde hak (al-Ḥaqq, الحق) ve onun ahlâkî-sosyal düzlemdeki tezâhürü olan adalet (al-ʿAdl, العدل) kavramlarını ontolojik ve aksiyolojik bir bütünlük içinde ele almaktadır. Fârâbî’ye göre hak, varlığın, bilginin ve değerin sabit ilkesidir; adalet ise bu ilkenin bireysel nefste ve toplumsal yapıda düzen kurucu ve koruyucu bir tezâhürüdür. Batı düşüncesinde genellikle siyasî-hukuki çerçevede değerlendirilen bu kavramlar, Fârâbî’nin sisteminde varlık hiyerarşisinin tüm katmanlarına içkin değer ilkeleri olarak temellendirilmiştir.
Tanrı, hem el-Evvel (الأول) hem de el-Hakk (الحق) olarak Metakozmik Bir’dir; tüm varlıklar sudûr süreciyle O’ndan sadır olur ve kendi rütbesine (الرتبة), istihâkına (استحقاق) ve varlık payına (قسْط) göre konumlanır. Bu yapı, kozmik düzenin ontolojik adaletini temsil eder. İnsan, arzu (nefs), irade ve akıl yetileriyle donatılmış sosyo-politik bir varlıktır. Onun ahlâkî yetkinliği, içsel adaletin inşasıyla mümkündür. Bu inşa, arzulara dayalı yönelimler ile aklî ihtiyârî tercihler arasındaki farkla şekillenir. Böylece adalet, hem psikokozmik bir denge hem de mutluluğun (al-saʿāda, السعادة) ilkesidir.
Toplumsal düzeyde ise adalet, faziletli ilk yöneticinin (al-Raʾīs al-Awwal, الرئيس الأول) iradesi, dinin öğretisi ve bireylerin bilinçli tercihlerinin bir düzen içinde birleşmesiyle vücut bulur. Bu düzenin ideal formu ise el-Medînetü’l-Fâzıla (المدينة الفاضلة)’dır.
Bu kitapta, Fârâbî’nin metinleri kavramsal analiz ve metin çözümlemesi yöntemleriyle incelenmiş; adaletin ontolojik, epistemolojik ve aksiyolojik düzlemlerdeki görünümleri ortaya konmuştur. Bulgular, Fârâbî’nin adalet anlayışının çok katmanlı, tutarlı ve klasik İslam felsefesi açısından özgün bir değer teorisi olduğunu göstermektedir.